ترجمه و تفسیر سوره فاتحه
ترجمه آن :
به نام خداوند بخشنده بخشايشگر (1)
ستايش مخصوص خداوندى است كه پروردگار جهانيان است. (2)
(خداوندى كه) بخشنده و بخشايشگر است (و رحمت عام و خاصش همگان را فرا گرفته). (3)
(خداوندى كه) مالك روز جزاست. (4)
(پروردگارا!) تنها تو را مىپرستيم; و تنها از تو يارى مىجوييم. (5)
ما را به راه راست هدايت كن... (6)
راه كسانى كه آنان را مشمول نعمت خود ساختى; نه كسانى كه بر آنان غضب كردهاى;
و نه گمراهان. (7)
تفسیر آن :
مسلمان این سورهي کوتاه را که هفت آیه دارد، دست کم هـفده بار در شـبانه‌روز تکرار میکند. و چنانچه نمازهای سنت را بخواند آن را چندین برابر این تلاوت می‌نماید. و اگر هم بخواهد در پیشگاه پروردگار خود به عبادت ایستد و بجز نـمازهای واجب و سـنت، نـماز مستحب بجای آورد، آن را بینهایت تکرار خواهدکرد. هیچ نمازی هم بدون این سوره جائز نیست، چون در کتاب صحیح مسلم و بخاری از رسول خدا صلي الله عليه واله و سلم روایت شده است‌که عُبادَه پسر صامت نقل‌کرده است:
(لا صَلاةَ لَمِنْ لَمْ یَقْرَا بِفاتِحَةِ الْکِتابِ).
هر که فاتحه الکتاب را در نماز نخواند، او نمازی اقـامه نکرده است.
این سوره با (بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ) آغاز می‌گردد.
در این اختلاف است که آیا این جمله، آیه‌ای است از هر سوره یا اینکه تنها آیه‌ای از قرآن ا ست‌که هر سوره‌ای به هنگام تلاوت با آن آغـاز می‌گردد. قول راجح این است‌که آیه‌ای از سورة فاتحه است و با بحساب آوردن آن، آیات این سوره هفت تا می‌شود.
سخنی است مبنی بر اینکه این آیه:
(وَلَقَدْ آتَيْنَاكَ سَبْعًا مِنَ الْمَثَانِي وَالْقُرْآنَ الْعَظِيمَ) .
ای پیامبر، هفت آیه از قرآن به تو داده‌ایم که آنها تکرار می‌گردند (در هر نمازی) و همه‌ي قرآن بزرگ را بـه تـو عطا نموده‌ایم. (حجر/87)
به سورهي فاتحه اشاره دارد، زیرا هفت آیه است‌که با وصف (مِنَ الْمَثَانِي) هفت آیه‌ي دوبار تکرار شده توصيف گشته است چون دو بارخوانـده مـی‌شود و در نـماز تکرار می‌گردد.
در نخستین چیزهائی‌که از قرآن نـازل شده است و علماء بر آن اتفاق نظر دارند، پروردگار آغازکردن به نام خدا را به پیغمبرش وحي فرموده است و آغازکردن به نام خدا را بدو تعلیم داده است، آنجاکه می‌فرماید:
(اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّكَ...).
با نام پروردگارت بـه خوانـدن (آنـچه بـه تـو وحی می‌شود) آغاز کن ... (علق/1)
این‌گفته با قاعده‌ي بزرگ اندیشه‌ي اسلامی سازگار است و آن عبارت است از:
(هُوَ الأوَّلُ وَالآخِرُ وَالظَّاهِرُ وَالْبَاطِنُ...) .
او پیش از هر چیزی بوده و پس از نابودی هـر چیزی خواهد بود و در هر چیزی نشانه‌ي شناخت او است، و او از دیدگان پنهان است...(حديد/٣)
زیرا خداوند سبحان، موجود حقّی است‌که هر موجودی وجود خویش را از ایشان اسـتمداد جسـته است، و او سرآغاز هر چیزی است. پس شروع هر چیزی و آغاز هر حرکت وگرایشی با نام او خواهد بود.
وصف خدای بزرگوار در آغاز سوره به (الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ)، در برگیرنده‌ي همه‌ي معانی رحمت و حالات آن است ... و تنها خدا است‌که این دو صفت مختص به او است. پس درست خواهد بودکه بنده‌ای از بندگانش به وصف (رَحِيمِ) متصف‌گردد وگفته شود: او رحیم است، ولی از جنبه ایمانی، درست نـخواهد بودکه بنده‌ای از بندگانش به وصف (رَحْمَنِ) متصف‌گردد و گفته شود: او رحمن است. پس به طـریق اولی، بکار بردن این دو صفت با همدیگر، تـنها برای خدا جائز خواهد بود و بس ... هر اندازه‌که در معنی این دو صفت اختلاف باشدکه آیـاکدامیک مفهوم وسیعتری از رحمت را دربردارد، هدف اصلی ما نـیست و در ایـن سایه‌های قرآنی به جستجو و بررسی آن نمی‌پردازیم. اما به طورخلاصه می‌گوئیم‌که جمع این دوصفت، همه‌ي مـعانی و حالات و جولانگاههای رحمت را در بر می‌گیرد.
همانگو‌نه‌که به نام خدا آغاز نمودن، نخستین اصل از اصول‌کلی جهان‌بینی اسلامی است‌که مشـتمل بر یگانگی خداو تعلیم طرز شروع هرکاری است، بیگمان دو صفت (الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ) که معانی و حالات و جولانگاههای رحمت را در برمی‌گیرد و حقیقت رابطه‌ي میان خدا و بندگان را بیان می‌دارد، دومین اصل از اصول‌کلی جهان‌بینی اسلامی خواهد بود.
به دنبال آغازکردن با (بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ) توجه به خدا دست می‌دهد و دل و زبان در ستایش خدای سبحان، و توصیف ذات او به پروردگاری مطلق برای جهانیان، همنوا و همداستان می‌شود. (الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ) شکـر و سـپاس خدای جـهانیان را سـزا است.
و (حمد و سپاس خدا را سزا است) احساسی است‌که دل شغص مسلمان به مجرد بردن نام خدا ازآن پـرو لبریز می‌گردد. چه وجودش پیش از هر چیز، نعمتی از دریای بیکران نعمتهای الهی بوده که هر یک از آنـها خود، درخور حمد و ثنا و شکر و سپاس است.
در هر نگاهی، نعمتهای بیکرانش به چشم می‌خورد، و در هرگامی نعمتهای پروردگاری جلب نظر می‌کندکه پشت سر هم ردیف گشته است و روی هم انباشته است و همه‌ي آفریده‌ها به ویژه این انسان را در برگرفته است . . .
بنابراین، در آغاز و انجام و در دنیا و آخرت، (حمد و سپاس خدا را سزا است)، ستونی از سـتونهای قابل لمس ساختمان اندیشه‌ي اسلامی است:
(وَهُوَ اللَّهُ لا إِلَهَ إِلا هُوَ لَهُ الْحَمْدُ فِي الأولَى وَالآخِرَةِ...).
او است خدا و جز او خدائی نیست، و در دنیا و آخرت تنها او مستحق حمد و
ستایش است. (قصص/٧٠)
از این‌گذشته، باران رحمت خداوند سبحان، بر بنده‌ي با ایمان بی‌انـدازه ریـزان خواهد شـد اگر بگوید: (الْحَمْدُ لِلَّهِ). در قبال این‌گفتار از جانب پروردگار آن نیکی برای او نوشته خواهد شد که با هیچ مقیاس و میزانی سنجیده نمی‌شود ... درکتاب سنن ابن ماجه از عبدالله پسر عمر رضي الله عنه روایت شـده است‌که رسول خدا صلي الله عليه و اله و سلم برای آنان نقل فرموده است:
( أَنَّ عَبْدا مِنْ عِبَادِ اللَّهِ قَالَ: يَا رَبِّ، لَكَ الْحَمْدُ، كَمَا يَنْبَغِي لِجَلاَلِ وَجْهِكَ وَلِعَظِيمِ سُلْطَانِكَ، فَعَضَلَتْ بِالْمَلَكَيْن، فَلَمْ يَدْرِيَا كَيْفَ يَكْتُبَانِهَا، فَصَعِدَا إلَى السَّمَاءِ، وَقَالاَ: يَا رَبَّنَا، إنَّ عَبْدَكَ قَالَ مَقَالَةً، لاَ نَدْرِي كَيْفَ نَكْتُبُهَا؟ قَالَ اللَّهُ ـ عَزَّ وَجَلَّ ـ وَهُوَ أَعْلَمُ بِمَا قَالَ عَبْدُهُ ـ: مَاذَا قَالَ عَبْدِي؟ قَالاَ يَا رَبِّ، إنَّهُ قَالَ: يَا رَبِّ لَكَ الْحَمْدُ كَمَا يَنْبَغِي لِجَلال وَجْهِكَ وَعَظِيمِ سُلْطَانِكَ، فَقَالَ اللَّهُ ـ عَزَّ وَجَلَّ لَهُمَا: اكْتُبَاهَا كَمَا قَالَ عَبْدِي، حَتَّى يَلْقَاني فَأَجْزِيَهُ بِهِ.)
بنده‌ای از بندگان خدا صفت: پروردگارا، تـو را حمد و سپاس، آن حمد و سپاسی که شایسته‌ي مقام و جلال تو است و درخور بزرگی قدرت تو. ایـن گفته دو فرشته‌ي (مامور ثبت اعمال) را بـه دشـواری انـداخت و آنـان را دچـار مشکـل کرد کـه چگونه پـاداش ایـن گفتار را بنویسند. به سوی خدا بالا رفتند و گفتند: پروردگارا، بنده‌ای سخنی بر زبان آورده است که نمی‌دانیم به چه نحوی پاداش آن را بنویسیم. خداوند فرمود: - گرچه خود بهتر از هر کسی می‌دانست که بنده‌اش چـه گفته است - آنچه را که بنده‌ي من گفته است چیست؟
گفتند: پروردگارا او گفته است: تو را حمد و سـپاس، چنانکه شایسته‌ي جلال تو و بزرگی قدرت تـو است. پروردگار بدانان گفت:همانگونه کـه گفته است، آن را یـادداشت کنید تا آنگاه که به سوی من برمیگردد و من پاداش آن را بدو خواهم داد.
با حمد و سپاس رو به درگاه خداکردن، نمایانگر احساس درونی مسلمان است‌که همین که به یاد خـدا افتاد - چنانکه‌گفتیم - در وجود او پیدا می‌گردد و بر لبانش نقش می‌بندد. اما بخش دوم آیه یعنی (رَبِّ الْعَالَمِينَ) نمایانگر زیر بنای انـدیشه‌ي اسلامی است. زیرا پروردگاری مطلق و جهان شمول، یکی از اصول کلیات عقیده‌ي اسلامی است ... و (رَبِّ) عبارت از مالک متصرف میباشد، و در لغت بر آقا و بر متصرف و دست‌اندرکاری اطلاق می‌گردد که به امر اصلاح و پرورش مشغول باشد ... تصرف و دست‌اندرکار بودن برای امر اصلاح و پرورش هم شامل جهانها و جهانیان - یعنی همه‌ي پدیده‌ها - می‌گردد. و خداوند متعال هم، دنیا را نیافریده است تـا پس از آفریدن، سرگشته و ویلان رهایش سازد و هیچگونه دخل و تـصرف و نظارتی بر آن نداشـته باشد. بلکه برعکس، تـحت سرپرستی خداونـدی که پـروردگار جهانیان است نگهداری و مواظبت می‌گردد، و همیشه میان آفریدگار و آفریده‌ها، در هر زمـانی و در هر حالتی، ارتباط ناگسستنی و همیشگی برقرار است.
الوهیت و پروردگاری مـطلق، دو راهه‌ای است مـیان یکتاپرستی‌کامل و شامل، و میان تاریکی و ظلمتی‌که از عدم وضوح و پیدا نبودن اصل این حقیقت بگونه‌ي قاطعانه، سرچشمه می‌گیرد و هویدا می‌شود. چه بسا بوده است‌که مردم اعتراف به خدای هسـتی‌بخش و یکتای جهان را با اعتقاد به تعدد خدایانی‌که در زندگی فرمانروائی دارند، در یکجا با هم‌گرد آورده‌اند و چنین عقیده و باوری شگفت‌آور و خنده‌دار بنظر می‌رسد، ولی چنین چیزی بوده است و پیوسته نیز خواهد بود.
این قرآن کریم است‌که درباره‌ي گروهی با ایمان روایت می‌فرماید که راجع به خدایان‌گوناگون خود می‌گفتند:
)مَا نَعْبُدُهُمْ إِلا لِيُقَرِّبُونَا إِلَى اللَّهِ زُلْفَى).
ما آنها را پرستش نمی‌نمائیم (بعنوان اینکه آفریدگاران ما هستند) بلکه آنـها را تـنها بدین خاطر پـرستش می‌نمائیم تا ما را به خدا نزدیک گردانند. (زمر/٣)
همانگونه که درباره دسته‌ای از اهل‌کتاب فرموده است:
(اتَّخَذُوا أَحْبَارَهُمْ وَرُهْبَانَهُمْ أَرْبَابًا مِنْ دُونِ اللَّهِ)٠
بجز خدا، کشـیشان و راهـبان خود را نـیز بـه عنوان خداوندگارانی پذیرفته‌اند. (توبه/٣١)
روزی که اسلام ظهورکرد، عقائد جاهلیت حکمفرما در کره‌ي زمین، همه از خدایان مختلف موج می‌زد و مردم معتقد بودند که اینگونه خدایان، خداوندگاران کوچکی هستند که به گمان ایشان درکنار بزرگِ خدایـان و سردسته‌ي آنان، به رتق و فتق امور اشتغال دارند.
لذا تعمیم الوهیت در ایـن سوره، و دربرگیری همه‌ي جهانها و جهانیان این پروردگاری، دو راهه‌ي میان نظم و نظام، و میان هرج و مرج در عقیده است، تا اینکه همه‌ي جهانها و جهانیان، رو به سوی خدای یگانه‌ای‌کنند، و معترف به سروری و آقائی او باشند، و رنج خدایـان مختلف و ضلالت و سـرگشتگي مـیان خداونـدگاران گوناگون و متفرق را از دوش خود بدور اندازند ... تا آنگاه دل و وجدان این جهانها و جهانیان تحت حفاظت و نگهبانی هـمیشگي خدا بیارامد و زیـر سـایه‌ي پروردگاری قائم و پا بر جا بیاساید، و بداند و اطمینان یابد به اینکه این نگهداری و نگهبانی پروردگاری، هرگز نمی‌گسلد و سست نمی‌گردد و ناپدید نمی‌شود، و آن‌گونه هم نیست‌که مترقی‌ترین اندیشه‌ي فلسفی بدان باور داشت،که متعلق به ارسطو بود. مثلآ می‌گفت: خداوند، این جهان را آفریده است و سپس آن را ترک گفته است و دیگرکاری به کارش ندارد. زیرا خداوند بالاتر و برتر از آن است‌که فکر خود را صرف چیزی کندکه کمتر و پائین‌تر از خود او است. او جز درباره‌ي ذات خود نمی‌اندیشد.
ارسطوکه این اندیشه‌ي او است، بزرگترین فیلسوفان، و عقل او برترین عقلها است.
وقتی که اسلام ظهور کرد، در دنـیا تـوده‌ي انـبوهی از عقائد، تصورات، افسانه‌ها، فلسفه‌ها، گمانها و اندیشه‌ها موجود بود ... در آن حق با باطل، درست با نادرست، دین با خرافه، و فلسفه با افسانه آمیخته بود ... و وجدان بشریت زیر این توده‌ي انبوه خوفناک، در تاریكي‌ها و گمانها دست و پا می‌زد و در آن، راه به جانب یقین و اطمینان نمی‌برد. این بیابان هولناکی‌که هیچ آرامش و اطمینانی، و هیچ نور و روشنی در آن نبود، بیابانی بود که تصور انسان نسبت به خدایش، و صفات خداوند و رابطه‌ي او با آفریده‌هایش، و به ویژه چگونگی ارتباط میان خدا و انسان را در بر می‌گرفت. وجدان بشری درباره ایـن جـهان، و خود انسان، و راه زندگانیش، نمی‌توانست بر چیزی قرار و آرام گیرد قبل از ایـنکه راجع به امر عقیده‌اش و تصورش درباره خدا و صفاتش، به پشتوانه‌ي محکمی دست یابد، و پیش از اینکه در وسط این ابر تیره و تار و بیابان بي‌کران و بی‌گدار و توده‌ي انبوه و سنگین وگرانبار، به یقین صادق و آشکار و راست و درستی برسد.
انسـان ضرورت این استقرار و آرامش را درک نمی‌نماید تا بر ضخامت و ستبری ایـن توده‌ي رویـهم انباشته، آگاهی نیابد وگوشه وکنار این بیابان عقائد و تصورات و افسانه‌ها و فلسفه‌ها وگمانها و اندیشه‌هائی را که به بخش‌کوچکی از آن قبلا اشاره کردیم و به هنگام ظهور اسلام بر وجدان بشری غلبه یـافته بود، نگرددو جستجو ننماید.
(به هنگام بررسی سوره‌های قرآن، بسیاری از آنها بیان خواهد شد و متذکر می‌گردیم‌که قرآن به صورت تام و کامل و بگونه‌ي همه جانبه‌ای، به چاره‌جوئی آن پرداخته است).
بدین جهت بودکه عنایت اولیه‌ي اسلام مـتوجه مساله‌ي عقیده گردید، و به مشخص نمودن حد و مرز اندیشه‌ای پرداخت‌که دل بدان اطمینان یابد، و رابطه پروردگار با آفریده‌ها، و همچنین صله‌ي آفریده‌ها با پروردگار را به صورت قاطعانه و صادقانه مورد بررسی قرار داد.
از اینجا بودکه یکتاپرستی‌کامل و خالص و شامل و بدور از هرگونه شائبه‌ي نزدیک یا دور، پایه‌ي اندیشه‌ای را تشکیل دادکه اسلام آن را به ارمغان آورده بود و آن را پیوسته در آئینه‌ي ضمیر نمایان می‌کرد و هرگونه‌گمان و رخنه‌ای راکه دامن حقیقت یکتاپرستی را آلوده کند، پي‌جوئی می‌نمود تا آن را از هر نوع تیرگی و ظلمتی پاک دارد، و محکم و استوار و پا بر جایش نماید و در هیچ شکلی از اشکال، وهم وگمانی بدان راه نیابد.
اسلام سخن قاطعانه‌ي خود را با ایـن روشـنی درباره‌ي صفات خدا و بویژه راجـع به آنـچه به الوهیت و پروردگاری مطلق، مربوط می‌گردد بیان می‌دارد، چه قسمت اعظم چنین توده‌ای به بیابانی تـعلق داشت‌که متعلق به این امر سترگ بود و اثر عظیمی در وجدان انسانی و رفتار بشری بطور یکسان داشت و فلسفه‌ها و عقائد و همچنین گمانها و افسانه‌ها، شدیداً در آن رخنه کرده و به تکاپو و تاخت و تاز مشغول بود.
کسی‌که این همه کوشش فراوان و طولانی و بی‌امانی را پیگیری و بررسی مي‌‌کند که اسلام صرف اظهار نظر و بیان صریح و قاطعانه درباره ذات خدا و صفات او و رابطه پروردگاری با آفریده‌هایش کرده است، آن همه کوششی‌که نصوص فراوان قرآنی نـمایانگر آن است، شاید این همه‌گفتار مؤید و مکرر، و ایـن انـدازه موشکافی وکنجکاوی و دقّتی که همه‌ي راهها وگوشه و کنارهای دل را سرکشی و وارسی می‌نماید، زائد ببیند و پیش از بررسی آن توده‌ي عظیم و سنگین در آن بیابان وسیع و برهوت و همه‌جاگستری که بشریت در آن حیران و ویلان بود، اندازه‌ي نیاز به این همه تأکید و دقت برایش قابل درک و فهم نباشد، ولی با وراندازی آن توده‌ي انباشته، ضرورت این کوشش طولانی و تکاپوی بی‌امان، روشن می‌شود و اندازه‌ي عظمت وظیفه‌ای که این عقیده برای آزادی وجدان انسانیت و آزادی خود انسان، و رها ساختن او از رنـج دست و پـا زدن و له شدن در میان خدایان مختلف و متفرق و میان‌گمانها و افسانه‌های فراوان و پراکنده، بدان برخاسته است و برمیخیزد هویدا می‌گردد.
راستی، جمال وکمال و هماهنگی این عقیده و سادگي حقیقت بزرگی که نمایانگر آن است ... همه‌ي اینها برای دل و خِرَد، روشن و متجلی نمی‌شود آن چنانکه از بـررسی تـوده‌ي انـباشته‌ي جاهلیت حاصل از باورها و تصورها و افسانه‌ها و فلسفه‌ها، و به ویـژه از وارسـی موضوع حقیقت الهی و رابطه‌اش با جهان، هویدا و آشکار می‌گردد ...
در این هنگام است‌که عقیده‌ي اسلامی، رحمت به نـظر می‌رسد، رحمت حقیقی برای دل و عقل، رحمتی‌که در آن زیبائی و سادگی، وضوح و هماهنگی، قرب و انس، و همنوائی ملموس و عمیقی با فطرت است.
(الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ...).
بخشنده و مهربان است ... .
ایـن صـفتی‌که همه‌ي معانی رحمت و حالات و جولانگاههای آن را در بر می‌گیرد، اینجا در متن سوره با آیه‌ي مستقلی تکرار می‌گردد تا نشانه‌ي بارزی از آن پروردگاری و الوهیت فراگیر باشد و تا پایه‌های رابطه‌ي همیشگی میان پروردگار و پروردگانش و آفریننده و آفریدگانش را پا بر جا و استوار دارد.
این رابطه، رابطه‌ي رحمت و حفاظتی است که انگیزه‌ي سپاس و ستایش است. این رابطه‌ای است که پـایه‌ي آن برآرامش استوار است و چشمه‌ي مودّت و محبت را به جوش و خروش می‌اندازد ... چه سپاسگزاری، پـاسخ فطری به رحمت دلپسند و خوش‌آیند است.
پروردگارِ خداوندگار در اسلام، بر بندگانش همچون دشمنان و بدسگالان حمله نمی‌برد همانگونه که خدای اولمـپیا به هنگام خشـم و ناراحتی بر دشمنان و بدسگالان خویش - چنانکه افسانه‌های یـونانی نشـان می‌دهد - یورش میبرد و چنانکه افسانه‌های ساختگی و دروغـین (عـهد قـدیم) می‌انگارد، کلک‌های انتقامجوئی را علیه ایشان بکار نـمی‌گیرد و به چاره‌گریهای پوچی همانند آنچه در افسانه‌ي برج بابل در اصحاح یـازدهم سفر تکوین آمده است[1] دست نمی‌یازد.
(مَالِكِ يَوْمِ الدِّينِ).
مالک روز جزا است.
این یک اصـل است و تاثـیر ژرفی در همه‌ي جوانب زندگی انسان دارد، اصل باور به آخرت ...
مالکیت: نهایت درجه‌ي غلبه و اسـتیلاء است. يَوْمِ الدِّينِ عبارت از روز جزا و پاداش در آخرت است ... و چه بسا مردمانی بوده‌اندکه به خداوندگاری خدا باور داشته و معتقد به این بوده‌اند که در آغاز خدا جهان را آفریده است، ولی با وجود این، ایشان به آخرت ایمان و اعتقاد نداشته‌اند ... قرآن درباره دسته‌ای از اینگونه افراد می‌گوید:
(وَلَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالأرْضَ لَيَقُولُنَّ اللَّهُ).
اگر از آنان بپرسی: چه کسی آسمانها و زمین را آفریده است؟ بدون شک میگویند: خدا. (لقمان/ 2٥)
سپس در جای دیگر درباره این چنین افرادی می‌گوید:
(بَلْ عَجِبُوا أَنْ جَاءَهُمْ مُنْذِرٌ مِنْهُمْ فَقَالَ الْكَافِرُونَ هَذَا شَيْءٌ عَجِيبٌ أَئِذَا مِتْنَا وَكُنَّا
تُرَابًا ذَلِكَ رَجْعٌ بَعِيدٌ).
بـلکه در شگفت شـده‌انـد از ایـنکه پیامبری از جنس خودشان به میانشان آمده است و آنان را بیم می‌دهد، و کافران میگویند: این چیز عجیب و شگفتی است. آیا بعد از اینکه مردیم و خاک گشتیم (دوباره به زندگی نو برمی‌گردیم؟)، این برگشت و زندگی بعد از مرگ چیز بعید و غیرممکنی خواهد بود. (ق/2 و ٣)
اعتقاد به روز جزاء، اصلی از اصول‌کلی عقیده‌ي اسلامی است و از این نظردارای ارزش است‌که چشـم و دل مردم را متوجه و آویزه‌ي جهان دیگری میکند که به دنبال این جهان خاکی زمینی خواهد آمد، و این خود موجب آن می‌گردد که ضروریات و نیازمندی‌های این جهان، آنان را به زیر یوغ فرمان خود نکشد و ایشان بازیچه دست روزگار نشوند، بلکه بـا دارا بودن ایـن چنین باوری، بر این ضروریات و نـیازمندیها، غلبه مییابند و آن را به زیر یوغ فرمان خود می‌کشند. لذا از اینکه در مدت زمان عمرکوتاه و محدود خویش، و در فرصتهای زمینی اندک و محصور این جهان خاکی، اگر نتوانند به پـاداش کوشش خود برسند و نـتیجه‌ي کردارشان را ببینند، قلق و اضطراب آنـان را فرا نمی‌گیرد و افسردگی و پریشانی، ایشـان را بـازیچه‌ي دست خود قرار نمی‌دهد. در ایـن صورت کارها را بخاطر خشنودی خدا انجام می‌دهند و برای رسیدن به پاداش‌کارهایشان، به انتظار می‌نشینند تا هر وقت خدا مقدّر و معیّن فرموده باشد، چه در این‌کره‌ي خاکی و چه در جهان واپسین، نتیجه‌ي کوشش خود را دریافت دارند. به خاطر خدا و امید به لطف او در آرامش بسر میبرند و مطمئن هستند که جز نیکی در مسیرشان نخواهد بود و چشمشان جز نیکی نخواهد دید. لذا بر اجراء فـرمان حقّ و انجام‌کار حق اصرار و پافشاری می‌ورزند، و از سعه‌ي صدر و بزرگمنشی و یقین برخوردارند.
از اینجا است که این اصل، دو راهه‌ای بشمار است که قرارگرفته است میان آرزوپرستی و بندگی خواستهای سرکش درونی، و میان آزادی انسانیت شایسته‌ي سُلاله‌ي انسانی و میان دل دادن به ارزشهای ربّانی و برينی‌که برتر از منطق جاهلیت است. و میان انسانیت در همان حقیقت بلند پایه‌ای که دارد و خداوند پروردگار برای بندگان خویش اراده فرموده است، و میان انـدیشه‌های پریشان و درهم و از حقیقت برکنار و پرتی‌که خداوند کمالی بدانها روا ندیده است.
زندگانی بشریت هرگز بر راه بلند پایه‌ي خداوندگاری و راستای شاهراه خداشناسی قرار نمی‌گیرد مادام که:
این اصل در اندیشه‌ي انسان، جایگزین نشود و محقق نگردد و مادام که:
دلهای انسانها به این، اطمینان و یقین نداشته باشد که پاداش آنان بر این کره‌ي خاکی آخرين بهره‌ي ایشـان و نهایت جزای آنان نیست. و مادام که:
انسانی که عمر محدودی دارد، اطمینان پیدا نکند به اینکه او را زندگی دیگری است‌که ارزش تکاپو را
دارد و درخور این است‌که برایش سعي و کوشش گردد.
و مادام که:
انسان با تکیه بر پاداشی‌که بدان می‌رسد و عوضی‌که می‌گیرد، خود را در راه مدد و یاری حـق و حقیقت و کردار و رفتار نیک و اعمال و اخلاق حسنه، قربانی نسازد ...
باورمندان به آخرت، و ناباوران به دنیای واپسـین، از لحـاظ احسـاس و اخلاق و رفتار وکردار برابر نمیباشند، بلکه از حیث اخلاق دوگروه متفاوت بوده و از دو سرشت جدا از هم برخوردارند. و همچنانکه در این کره‌ي خاکی از نـظرکردار همسان نمیباشند، در آخرت هم از لحاظ اجر و پاداش با یکدیگر همسان نیستند، و میانشان فاصله‌ي بسیار است ... و این دو راهه‌ي جدائی است.
(إِيَّاكَ نَعْبُدُ وَإِيَّاكَ نَسْتَعِينُ...).
تـنها تــو را پـرستش مــی‌نمائیم و فقط از تـو یـاری می‌خواهیم ....
این هم یک اصل زیر بنای اعتقادی است که از اصول قبلی سوره سرچشمه می‌یابد، و بنابراین هیچ عبادت و پرستشی جز برای خدا انجام نـمی‌پذیرد، و هیچگونه یـاری وکمكي جز از ذات پـروردگار، درخواست نمی‌شود.
اینجا هم یک دوراهه‌ای است... دو راهـه‌ي مـیان آزادی مطلق از هرگونه بندگی جز بندگی خدا، و میان بندگی مطلق برای بندگان.
این اصل، تولد آزادی انسانی کامل و شاملی را اعلان می‌دارد. آزادی از بندگیِ وهم وگمانها، آزادی از بندگی نظامها و رژیمها، و آزادی از بندگی احوال و اوضاع.
وقتی تنها خدا پرستیده شود و تنها از او یاری وکمک خواسته شود به حقیقت وجدان انسانی از زبونی و خواری در برابر نظامها و اوضاع و اشـخاص، نـجات می‌یابد، همانگونه که از دست مـذلت افسـانه‌ها و خیالات و خرافات رها می‌گردد.
در اینجا لازم است‌که موضع مسلمان در برابر نیروهای انسانی و نیروهای طبیعی جهان، عرضه‌گردد:
نیروهای انسانی نسبت به مسلمان، دو نوع است: یکی نیروهای راه یافته‌که به خدا باور و ایـمان دارد و راستای خداشـناسی را در پیش می‌گیرد ... در ایـن صورت بر مسلمان واجب است‌که چنین نـیروئی را پشتيبانی‌کند، و آن را درکارهای نـیک و راست و درست یــاری دهد و در راه اصلاح و حق‌گوئی و حق‌جوئی یاور آن باشد.
دیگری نیروی‌گمراه و سرگشته است‌که منتهی به خدا نمی‌گردد و راه او را در پـیش نـمی‌گیرد. بر مسـلمان واجب است‌که با این نیروی‌گمراه و سرگشته بجنگد و به مبارزه و نبرد برخیزد و بر آن بتازد. مسلمان نباید ترس و خوفی به خود راه دهد از ایـنکه این نیروی‌گمراه و سرگشته ستبر و نیرومند و سرکش باشد. چه این نیرو، چون‌گمراه و سرگشته است به علت گم‌کردن سرچشمه‌ي نخستین خود - نیروی پروردگار - قوت حقیقی خویش را از دست می‌دهد و خوراک همیشگي و دائمی‌که توانائی آن را نگاه می‌دارد و بدو مدد میبخشد، از دسترس بدور می‌ماند. این، همانند ماده‌ي قطور و ستبری است‌که از ستاره‌ي افروخته‌ای جدا شود. چندان نمی‌گذردکه این جرم هر چند هـم قطعه‌ي بزرگی باشد، نور خود را از دست می‌دهد و به خاموشی می‌گراید و سرد می‌شود.
در صورتی‌که هر ذره‌ای که چسبیده به سرچشـمه‌ي افروخته و تابنده‌اش باشد، نیرو و گرمی و روشنائیش پایدار و پردوام می‌ماند:
(كَمْ مِنْ فِئَةٍ قَلِيلَةٍ غَلَبَتْ فِئَةً كَثِيرَةً بِإِذْنِ اللَّهِ).
بسا بوده است که گروه کمی بـه امـر خدا بـر گروه فراوانی چیره شده است. (بقره/249)
این‌گروه اندک بر آن‌گروه بی‌شمار چیره‌گشـته است چون متصل به سرچشمه‌ي نیروی نخستین بوده است و از منبع یگانه‌ي همه‌ي نیروها و شیوه‌ها، مدد و یاری خواسته است.
و اما موضع مسلمان در برابر نیروهای طبیعي جهان، موضع آشنائی و دوسـتی است نه موضع تـرس و دشمنانگی. بدین معنی‌که نـیروی انسـان و نـیروی طبیعت هر دو از اراده و خواست پروردگار، بیرون
می‌دمند و هر دو زیر فرمان اراده و خواست خدا هستند و هر دو هماهنگ و مددکار یکدیگر و در حرکت به سوی یک جهت میباشند.
عقیده‌ي مسلمان بدو پیام می‌دهد و الهام مـی‌نماید که خداوندِ پروردگار، همه‌ي این نیروها را آفریده است تـا دوست مددکار و یاوری برای او باشند و با او سر دشمنی ندارند، و راه به دست آوردن این دوستی نـیز این است‌که در باره آن بیندیشد و با آن آشنا شود و همکاری خود را از آن دریغ ندارد و به همراه آن، به سوی خداکه پـروردگار او و پروردگار آن است، رهسیار گردد.
اگر هم این نیروها گاهگاهی او را می‌آزارند، این بدان خـاطر است که درباره آنـها نیندیشیده است و راه شناسائی آنها را نیافته است و به قانونی‌که آنها را به حرکت درآورده، پی نبرده است.
غربی‌ها - وارثان جاهلیت رومانی - عادت دارند که درباره‌ي نیروهای طبیعت، عبارت (قهر طبیعت) را به‌کار برند ... این تعبیر دلالت صریح و آشکاری بر دیـدگاه جاهلیتی داردکه با خدا و با روح ایـن جهانی‌که فرمانبردار خدا است، صله و پیوندش‌گسیخته میباشد. و اما مسلمانی‌که دلش با پروردگار رحمن و رحیمش پیوند دارد و روحش با روح این گیتی و دنـیائی‌که تسبیحگوی خداوند جهانها و جـهانیان است[2]، رابطه‌ي ناگسستنی دارد ... ایـمانش به ایـن است‌که ایـنجا رابطه‌ای غیر از رابطه‌ي قهر و خشم و جفا و ستم در میان است. او معتقد است‌که خداوند همه‌ي این نـیروها را از نیستی به هستی آورده است و هـه نـیروها را برابر قانون و سنت یگانه‌ای آفریده است تـا برحسب ایـن قانون، جهت رسیدن به هدفهای معیّنی‌که برای آنها در نظرگرفته شده است، با یکدیگر تـعاون و همکاری داشته باشند. خداوند این نیروها را در آغـاز به زیر فرمان انسان کشیده است وکشف اسرار و رموز و معرفت و شناخت قوانین آنـها را برای انسـان آسان نموده است.
هر وقت‌که خداوند اسباب پیروزی را با یاری یکی از نیروها، برای انسان مهیا و آماده سازد، بر او واجب است‌که خدا را در قبال این نعمت سپاسگزاری‌کند.
زیرا خدا است‌که آن نیرو را برایش مسخر نـموده و زمام آن را در اختیارش گذاشته است. چه در اصل انسان نیست‌که بر چنین نیروئی چیره می‌گردد:
(سَخَّرَ لَكُمْ مَا فِي الأرْضِ).
آنچه در زمین است به زیر فرمان شـما کشیده‌ایم و مسخرتان ساخته‌ایم. (حج/65)
در این صورت، شعو‌ر و احساس او را، اوهام و خیالات در برابر نیروهای طبیعت پر نـمی‌سازد و مـیان او و نیروها ترس و بیمی به پا نمی‌شود.
او به خدای یگانه ایـمان می‌آورد و تـنها خدا را می‌پرستد و فقط از خدا یاری می‌جوید. می‌داندکه این نیروها آفریده‌ي پروردگار او است و لذا درباره آنـها می‌اندیشد و با آنها مأنوس می‌گردد و با اسرارشـان آشنائی می‌یابد. نیروها هم او را یاری می‌دهند و برای او پرده‌ي اسرار خویش راکنار می‌زنند. در نتیجه انسان با نیروها در پهنه‌ي جهانی‌که مأنوس و دوست و مهربان است، به زندگی می‌پردازد.
سخن پیغمبر صَلَّي اللهُ عَلَيْهُ وَاله وَ سَلَّمَ چه زیبا است، آنگاه‌که به‌کوه اُ‌حُد می‌نگرد و می‌فرماید:
(هذا جَبَلٌ يُحِبُّنا وَنُحِبُّهُ)
ایـن کوهی است که دوسـتمان مـی‌دارد و دوستش می‌داریم.
هر آنـچه مسـلمان نـخستین پیغمبر صَلَّي اللهُ عَلَيْهُ وَاله وَ سَلَّمَ از مـهر و محبت و انس و الفت و همآوائـی و همنوائـی در دل داشت، و میان او و میان طبیعت در سخت‌ترین مظاهر و خشن‌ترین جلوه‌گاه آن موجود بوده است در این‌کلمات نهفته است.
بعد از بیان این اصول وکلیات اندیشه‌ي اسلامی، و بیان رو به خداکردن و با پرستش و طلب‌یاری، به سوی خداوند یگانه رفتن ... اصل دیگری از اصول کلی عقیده‌ي اسلامی، مطرح می‌گرددکه با جو سرشت سوره، مناسبت دارد و آن با دعا متوجه آستانه‌ي الهی‌گشتن و سر به درگاه خدا سائیدن است. با ایـن بخش تطبیق عملی اصول‌کلیات پیشین آغاز می‌گردد:
(اهْدِنَا الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِيمَ صِرَاطَ الَّذِينَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ غَيْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ وَلا الضَّالِّينَ...).
ما را به راه راست هـدایت فرما، راه آنـان که بـدیشان نــعمت داده‌ای، نــه راه کسـانی که بـر ایشـان خشـم گرفته‌ای و نه راه گمراهان ....
(اهْدِنَا الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِيمَ...) ما را توفیق فرما تا راه راست و درست منتهی به آسـتانه‌ي خداونـدگاریت را بشناسیم و بعد از شناخت آن، ما را موفق گردان که بر آن راه، استوار و پا بر جا بمانیم و از آن بدور نشویم و بکنار نرویم ... زیرا شناخت و ماندگاری بر آن هر دو ثمره‌ي رهنمونی خدا و حفاظت و مهربانی است. و در این امر رو به خداکردن و رو به خدا رفتن هم نتیجه‌ي اعتقاد به این است‌که تنها او یاری دهنده وکمک رسان است.
و این هم بزرگترین و مقدم‌ترین چیزی است‌که مسلمان از پروردگارش می‌خواهدکه او را در آن یاری دهد و مددش رساند. چه هدایت و رهنمونی به راه راست بدون شک ضامن خوشبختی در دنیا و آخرت است ... و آن در حقیقت، هدایت فطرت انسانی به سوی قانون خدائی و سنت الهی است‌که مـیان حـرکت انسان و حرکت‌گیتی به طورکلی، درگرایش و رهسپارگشتن به سوی خدای پروردگار جـهان، هماهنگی و همنوائی می‌آفریند.
عبارات بعد، سـرشت ایـن راه راست را روشـن می‌گرداند:
(صِرَاطَ الَّذِينَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ غَيْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ وَلا الضَّالِّينَ...)
راه کسانی که بـدیشان نـعمت عطا فرموده‌ای، نـه راه آنان که برایشان خشم گرفته‌ای و نه راه گمراهان ... .
این راه‌کسانی است‌که خدا نعمت خود را نصیب آنان کرده است، نه راه‌کسانی‌که بر ایشان به خاطر شناخت و دست‌کشیدن از آن خشم‌گرفته است و نه راه‌کسانی که حق راگم‌کرده‌اند و به سوی آن راه نیافته‌اند ...
این راه خوشبختانِ راه یافته و راستروان به خدا رسیده است.
در پايان بايد گفت: اين همان سورهي گزيده براي تكرار در هر نمازی است. سوره‌ای‌که بدون آن هیچ نـمازی درست نمیباشد، در آن - با وجودکوتاه بودنش - آن همه اصول‌کلی و زیربنای اندیشه‌ي اسلامی نهفته است و بسی گرایشهای درونی و حسی بیرون دمـیده از آن اندیشه را، در خود نهفته دارد.
در صحیح مسلم به نقل از علاء پسر عبدالرحمن غلام حرفه، آمده است‌که او از پدرش و پدرش از ابوهریره روایت‌کرده است‌که رسول خدا صَلَّي اللهُ عَلَيْهُ وَاله وَ سَلَّمَ فرموده است:
«قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَجَلَّ: «قَسَمْتُ الصَّلاَةَ[3] بَيْنِي وَبَيْنَ عَبْدِي نِصْفَيْنِ، فَنِصْفُهَا لِي، وَنِصْفُهَا لِعَبْدِي، وَلِعَبْدِي مَا سَأَلَ، فَإذَا قَالَ العَبْدُ: الحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ العَالَمِينَ، قَالَ اللَّهُ؛ حَمِدَنِي عَبْدِي، فَإذَا قَالَ: الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ، قَالَ اللَّهُ: أَثْنَى عَلَيَّ عَبْدِي، وَإذَا قَالَ: مَالِكِ يَوْمِ الدِّينِ، قَالَ: مَجَّدَنِي عَبْدِي، فَإذَا قَالَ: إيَّاكَ نَعْبُدُ وَإيَّاكَ نَسْتَعِينُ، قَالَ: هَذَا بَيْنِي وَبَيْنَ عَبْدِي وَلِعَبْدِي مَا سَأَلَ، فَإذَا قَالَ: اهْدِنَا الصِّرَاطَ المُسْتَقِيمَ صِرَاطَ الَّذِينَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ غَيْرِ المَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ وَلاَ الضَّالِّينَ، قَالَ: هَذَا لِعَبْدِي وَلِعَبْدِي مَا سَأَلَ».
پروردگار متعال می‌فرماید: سورهي فاتحه را میان خود و بنده‌ام به دو نیمه بـخش کرده‌ام، نیمه‌ای از آن مـن است و نیمه‌ي دیگر از آن او (نیمه نخستین که ویژه‌ي خدا است، پرستش او است، و نیمه دوم که مربوط به بـنده است، طلب کمک و یاری از پروردگار است) و آنـچه را که بنده‌ام خواسـتار بـاشد از آن او است (ایـن دعـا در دسترس بنده‌ي من است و بنده‌ام با آن می‌تواند آنچه را که خواستار باشد، طلب کند).
هرگاه بنده بگوید: شکر و سپاس خدا را سزا است. خدا می‌فرماید: بـنده‌ام حمد و سـپاس مـرا بـجای آورد. و چـون بـنده بگوید: بــخشنده و مـهربان است، خدا می‌فرماید: بـنده‌ام مـرا مـدح و ثـنا گفت. و چون بـنده بگوید: تنها تو را می‌پرستیم و تنها از تـو مـدد و یـاری می‌خواهیم. خدا می‌فرماید: این میان من و بـنده بـود و هر آنچه را که بنده‌ام خواسـتار بـاشد از آن اوست. و چون بنده بگوید: مـا را بـه راه راست هـدایت فرما، راه آنان که بدیشان نعمت عطا فرموده‌ای، نه راه کسانی که بـر ایشــان خشــم گرفته‌ای، و نــه راه گمراهـان و سرگشتگان. خدا می‌فرماید: این به بنده‌ام عطا می‌گردد. و هـرآنـچه را که بـنده‌ام خواسـتار بـاشد، بـدو داده می‌شود.
شاید این حدیث صحیح - بعد از آنکه از سیاق سوره، آنچه میبایست هویدا شود، روشن و آشکارگردید – رازی از رازهای‌گزینش این سوره را برملا می‌دارد و روشن می‌نمایدکه چرا مسلمان باید در هر شبانه روز هفده بار آن را تکرار نماید، یا چنانچه مسلمان بخواهد به نماز ایستد و پروردگار را به یاری طلبد و با او به راز و نیاز پردازد، هر اندازه که خواست خدا باشد به تکرار این سوره پردازد.
[1]مردمان همه‌ي روی زمین يک زبان وگفتار داشتند. چنین اتفاق افتاد که ایشان درکوچی که به جانب خاور داشتند، مکانی در سرزمین شنعار یافتند و در آن اقامت گزیدند. گروهی به گروه دیگرگفتند: بیائید آجر بسازیم و آن را اندکی گرم و تافته کرده و بپزیم. پس ایشان گفتند: بیائید برای خود شهری و برجی بسازیم‌که سربه فلک ساید. و برای خود اسمی پیداکنیم تا روی زمین بی‌نام و نشان پراکنده نشویم. پروردگار پائین آمد تا شهر و برجی را ببیند که آدمیزادگان آن را می‌ساختند، خدا بخود گفت: اینک اینان ملت واحدی هستند و همه زبان واحدی دارند و این آغازکار ایشان است. اکنون هر چه دلشان بخواهد انجام دهند، برایشان ناممکن نیست. پس باید پائین رفت و زبانشان را در آنجا بر آنان آشفته ساخت تا دسته‌ای زبان دسته‌ي دیگر را درنیابد. لذا پروردگار، ایشان را از آن مکان بر روی تمام کره‌ي زمین پراکنده کرد، و این بود که از ساختن شهردست کشیدند. از همین جا بود که آن شهر بابل نام‌گرفت، زیرا آنجا بود که پروردگار زبان همه‌ي مردمان روی زمین را پراكنده و متفاوت نمود و از آن مکان پروردگار ایشان را متفرق و روی تمام کره‌ي زمین پخش و پلا کرد).
[2] (وَ إنْ مِنْ شَيْءٍ إلّا يُسَبِّحُ بحَمْدِهِ...).
(چيز‌ی وجود ندارد که حمد و ثنای او را بجای نیاورد ، تسبیحگوی او نباشد).
[3] مراد از (صَلاة) در اینجا سورهي فاتحه است (مترجم).
این وبلاگ به همه ی کسانی تعلق دارد که دریچه قلب خود را به سوی احدیت گشوده